Nalot bombowy na Wieluń 1 września 1939 r.
We wczesnych godzinach porannych 1 września 1939 r. lotnictwo niemieckie przeprowadziło atak bombowy na Wieluń – 15-tysięczne polskie miasto, położone niespełna 30 km od granicy z III Rzeszą. Było to jedno z pierwszych, obok Westerplatte, działań zbrojnych przeciwko Polsce. W masowej skali wykorzystano w nim przeciwko ludności cywilnej lotnictwo wojskowe.
![Fot.1. Zniszczona kolegiata wieluńska. Podpis na odwrocie zdjęcia: „Mury zniszcz[onej] przez nalot niem[iecki] kolegiaty w Wieluniu. 1939 r.” Źródło: I. Z. Dok. IV – 144.](https://www.iz.poznan.pl/archiwum/wp-content/uploads/2017/12/zniszczona-kolegiata-wielunska-archiwum-ii-wojny-swiatowej-instytut-zachodni.jpg)
Fot.1. Zniszczona kolegiata wieluńska. Podpis na odwrocie zdjęcia: „Mury zniszcz[onej] przez nalot niem[iecki] kolegiaty w Wieluniu. 1939 r.” Źródło: I. Z. Dok. IV – 144.
Miasto bombardowano metodycznie i z dużą dokładnością. Lotnictwo przeprowadziło w sumie cztery ataki bombowe na Wieluń. Zginęło w nich co najmniej 96 osób, które obecnie znane są z imienia i nazwiska. Jednak dokładna liczba cywilnych ofiar nalotu nie została dotychczas ustalona. W literaturze przedmiotu przytaczane są często szacunki, według których życie mogło stracić nawet 1200 mieszkańców. Duża liczba ofiar bombardowania była skutkiem tego, iż mieszkańcy zignorowali alarm przeciwlotniczy i za późno przystąpili do ewakuacji. W wyniku nalotu i w następnych dniach wielu wielunian uciekło z miasta i wróciło dopiero kilka tygodni później.
Nie mniej dotkliwe były straty w zabudowie miejskiej. Zbombardowane zostało zabytkowe śródmieście, okolice Starego i Nowego Rynku oraz kilka śródmiejskich ulic. Bomby spadły na szpital miejski, w którym zginęło wiele osób. Zniszczeniu uległy również zabudowania sakralne, w tym kościół farny z początku XIV w., zabytkowy klasztor poaugustiański oraz synagoga. Według powojennych obliczeń nawet do 75% tkanki miejskiej legło w gruzach. Niemcy po wkroczeniu do Wielunia przystąpili do usuwania zniszczeń i odbudowy miasta. Następowała ona jednak bardzo powoli i nie została przez nich nigdy zakończona. Zachowana dokumentacja fotograficzna pozwala przypuszczać, że do prac porządkowych wykorzystywano Żydów.
W 1961 r. w Instytucie Zachodnim podjęto badania nad zagadnieniem ataku Luftwaffe na miasto. Pracowniczka IZ Barbara Bojarska udała się w tym celu do Wielunia, gdzie w dniach od 16 do 21 listopada 1961 r. przeprowadziła kilkanaście rozmów ze świadkami tamtych zdarzeń. Ich efektem jest 14 protokołów z zapisem relacji rozmówców. Stały się one materiałową podstawą do przygotowanego przez B. Bojarską pionierskiego artykułu pt. Zniszczenie miasta Wielunia w dniu 1 września 1939 r., opublikowanego w 1962 r. w „Przeglądzie Zachodnim”. Ponadto badaczce udało się uzyskać kilkanaście fotografii zniszczonego miasta, które zostały później włączone do kolekcji archiwalnej Instytutu Zachodniego.
Poniżej prezentujemy dwa protokoły z rozmów przeprowadzonych ze Stanisławem Cierkoszem oraz Mieczysławem Wróblem. Pierwszy z protokołów, obok sześciu innych, opublikowany został przez B. Bojarską we wspominanym artykule i był później wielokrotnie cytowany w różnych tekstach naukowych i prasowych. Drugi natomiast publikowany jest po raz pierwszy. Zeznania zostały uzupełnione przez fotografie zniszczonego miasta. Zarówno protokoły, jak i zdjęcia wraz z innymi materiałami – w tym kopią imiennej listy ofiar, planem miasta z zaznaczonymi zburzonymi budynkami oraz egzemplarzami prasy – dostępne są obecnie w Archiwum II Wojny Światowej IZ. Stanowią one ważne, wzbudzające jednak również kontrowersje wśród znawców tematu, źródło do poznania dziejów miasta i początków II wojny światowej.
Fot. 2. Zbombardowane miasto. Podpis na odwrocie zdjęcia: „Ruiny zburzonego domu, rok 1939”. Źródło: I.Z. Dok. IV – 144.
Fot. 3. Odgruzowywanie miasta. Źródło: I.Z. Dok. IV – 144.
Fot. 4. Zbombardowane miasto. Źródło: I.Z. Dok. IV – 144.
Fot. 5. Relacja Stanisława Cierkosza. Źródło: I.Z. Dok. III – 100.
Fot. 5b. Relacja Stanisława Cierkosza. Źródło: I.Z. Dok. III – 100.
Fot. 5c. Relacja Stanisława Cierkosza. Źródło: I.Z. Dok. III – 100.
Fot. 6. Relacja Mieczysława Wróbla. Źródło: I.Z. Dok. III – 100.
Fot. 6b. Relacja Mieczysława Wróbla. Źródło: I.Z. Dok. III – 100.
„Z Archiwum Instytutu Zachodniego” jest internetową serią wydawniczą Instytutu Zachodniego. W jej ramach prezentowane są dokumenty i materiały pochodzące z bogatego zasobu Archiwum II Wojny Światowej IZ. Seria podzielona została na „Dokumenty” oraz „Materiały”.
