Okupacyjne obwieszczenia

W 1947 r. Drukarnia Św. Wojciecha w Poznaniu, skonfiskowana przez władze niemieckie 10 października 1939 r., przekazała Karolowi Marianowi Pospieszalskiemu do tworzonego przez niego w Instytucie Zachodnim zbioru dokumentów z okresu okupacji „afisze w liczbie 74”. Zostały one przez niego zarchiwizowane i opatrzone sygnaturą IZ Dok. I-27.

Większą część tych afiszy stanowią charakterystyczne pod względem graficznym obwieszczenia (Bekanntmachung), informujące o wykonanych na Polakach wyrokach śmierci. 15 z nich obwieszcza śmierć 77 osób skazanych wyrokiem Wyższego Sądu Krajowego w Poznaniu (Oberlandesgericht Posen, OLG Posen). Dokumenty te są ważnym źródłem historycznym, ponieważ dają, z jednej strony, wyobrażenie o skali terroru wymierzonego w ludność cywilną, a z drugiej, pozwalają poznać lepiej system niemieckiego sądownictwa w Kraju Warty.

Fot 1. Obwieszczenie z dnia 22.04.1942 r.

Chronologicznie obwieszczenia dotyczą lat 1942-1944, z czego dziewięć plakatów pochodzi z 1942 r., cztery z 1943 r., a dwa z 1944 r.

W centralnym punkcie każdego obwieszczenia umieszczone jest imię i nazwisko osoby lub osób, na których wykonano wyrok śmierci. Powyżej podano informacja o dacie rozprawy sądowej, a poniżej wymiar oraz przyczynę kary – zawsze jest to kara śmierci – orzeczonej przez sąd. W osobnym zdaniu informowano o dacie wykonania wyroku. Treść każdego obwieszczenia tłumaczona była na język polski, przy czym zachowywano obowiązujące w okresie okupacji niemieckie nazwy miejscowości (np. Posen, Litzmannstadt) oraz oryginalne nazwy instytucji. W dole plakatu znajdują się miejscowość oraz data wraz z podaniem instytucji odpowiedzialnej za wykonanie wyroku.

Afisze były wywieszane w miejscach publicznych, aby wzbudzić strach wśród ludności polskiej. Z tego też powodu drukowane były w jaskrawym kolorze – przeważnie różowym i czerwonym, rzadziej pomarańczowym.

Omawiane obwieszczenia podawały informacje o wyrokach śmierci zasądzonych przez senat (wydział) karny Wyższego Sądu Krajowego w Poznaniu, czyli najwyższego sądu powszechnego w Kraju Warty. W rozpatrywanym okresie sąd ten zajmował się przede wszystkim sprawami przeciwko członkom konspiracji niepodległościowej. Obwieszczenia podpisywane były przez prokuratora generalnego (Generalstaatsanwalt), czyli najważniejszego prokuratora w całym okręgu, który formalnie był prokuratorem przy OLG Posen. Urząd prokuratorski widniał na afiszach, ponieważ to pod jego nadzorem znajdowało się więziennictwo i w jego kompetencjach znalazło się też wykonywanie kar śmierci. Obie instytucje – OLG Posen i prokurator generalny – stanowiły trzon sądownictwa powszechnego w Kraju Warty. Należy jednak zuważyć, iż na podstawie rozporządzenia wykonawczego z 2 listopada 1939 r. cały okręgowy wymiar sprawiedliwości podlegał Arthurowi Greiserowi, namiestnikowi Rzeszy i zarazem gauleiterowi w Kraju Warty, który wykonywał swoje obowiązki w tym zakresie przez prezydenta Wyższego Sądu Krajowego lub prokuratora generalnego. Stąd też na obwieszczeniach znajduje się zapis: „Der Reichsstatthalter (Generalstaatsanwalt) im Reichsgau Wartheland”. Co ciekawe jednak, na afiszach opublikowanych do kwietnia 1942 r. brakuje wskazania na namiestnika Rzeszy, co później zostało poprawione. Tłumaczyć to można sposobem działania prokuratora generalnego Karla Drendla, który bezskutecznie walczył o  zachowanie niezależności od Greisera. Skończyło się to zresztą konfliktem między nimi, w wyniku którego w połowie 1943 r. Drendel musiał zrezygnować z zajmowanego stanowiska i opuścić Poznań.

Pod względem technicznym za treść obwieszczenia i jego druk odpowiedzialna była specjalna placówka prasowa (tzw. Justizpressestelle), gdzie przygotowywano wszelkie przeznaczone do publikacji informacje o działalności wymiaru sprawiedliwości w Kraju Warty.

Fot. 2. Obwieszczenie z 25.07.1942 r.

Fot. 3. Obwieszczenie z 15.12.1942 r.

Przy analizie obwieszczeń pomocne są wyroki senatu karnego OLG Posen, których niemała część znajduje się również w Archiwum II Wojny Światowej IZ.

Pierwsze obwieszczenie datowane 1 stycznia 1942 r. podaje informacje o wykonaniu wyroku na Janie Kozłowskim i Marianie Zaborowskim, którzy 16 grudnia 1941 r. zostali skazani przez Wyższy Sad Krajowy na karę śmierci. Wraz z nimi podczas rozprawy sądzony był również Marian Schwartz, któremu wymierzono karę 10 lat ciężkiego więzienia. Mężczyźni zostali oskarżeni o członkostwo w działającej w Łodzi

nielegalnej organizacji „Stronnictwo Pracy” oraz kolportowanie gazetki pt. „Wolność”. Ich „zdradzieckie działania” uznane zostały przez sędziów za próbę „odłączenia należącego do Rzeszy obszaru” (tj. Łodzi). Zostało to zakwalifikowane jako przygotowywanie zdrady stanu.

Identyczne kwalifikacje prawne i uzasadnienia znajdziemy w pochodzących z 1942 r. wyrokach sądowych wymierzonych wobec kolejnych osób, których nazwiska znalazły się na plakatach. „Przygotowywanie zdrady stanu” oznaczało, iż oskarżonym zarzucano udział w konspiracji. Karą za taką „zbrodnię” była śmierć lub skierowanie do obozu koncentracyjnego. Do wiadomości publicznej podawano tylko informacje o zasądzonych i wykonanych wyrokach śmierci, pomijając zupełnie wyroki obozu karnego. W przypadku niektórych osób jest mowa o „zbuntowaniu się przeciwko Rzeszy”, co było identyczne w przygotowaniami do zdrady stanu i również oznaczało udział w konspiracji.

Najwięcej nazwisk znajduje się na obwieszczeniu z 22 sierpnia 1942 r., w okresie najintensywniejszej działalności OLG Posen. Informuje on o wykonaniu wyroku śmierci na 23 osobach, które były członkami Stronnictwa Narodowego. Procesy tych osób odbywały się w dniach 8-10 lipca 1942 r. na sesji wyjazdowej Wyższego Sądu Krajowego w Pile oraz w dniach 13-16 lipca 1942 r. na sesji wyjazdowej w Elblągu. Ogółem na obu rozprawach wokanda objęła sprawy 40 oskarżonych, z których ponad połowę skazano na najwyższy wymiar kary.

Od marca 1943 r. zmienia się charakter obwieszczeń. Dotyczyły one teraz przestępstw pospolitych, przede wszystkim kradzieży. Było to związane z dużą zmianą w funkcjonowaniu sądów w Kraju Warty, ponieważ główną rolę w sądzeniu Polaków przejęły sądy doraźne policji i SS, a Wyższy Sąd Krajowy jako organ sądownictwa powszechnego stracił na znaczeniu i zajmował się sprawami mniejszej rangi, jak np. właśnie kradzieżami. Poza tym częściej drukowano obwieszczenia wspólne, czyli takie które obejmowały wyroki wydane zarówno przez OLG Posen, jak i poznański Sąd Specjalny. Ponadto od 1943 r. afisze podpisywane były przez nadprokuratora (Oberstaatsanwalt), czyli prokuratora drugiej instancji, funkcjonującego przy sądach specjalnych oraz sądach krajowych. Pozostawiając na boku kwestie organizacyjne, związane z tym, który z prokuratorów miał zajmować się wykonywaniem kary śmierci, dopatrywać się tu można najpewniej degradacji urzędu prokuratora generalnego.

Fot.4. Obwieszczenie z 17.03.1943 r.

Fot.5. Obwieszczenie z 18.04.1944 r.

Z 15 znajdujących się w Instytucie Zachodnim obwieszczeń publikujemy tutaj kilka afiszy. Dołączamy też wykaz wszystkich obwieszczeń z podaniem nazwisk na nich występujących wraz z odniesieniem do wyroków Wyższego Sądu Krajowego w Poznaniu:

Tab. 1. Wykaz obwieszczeń informujących o wykonanym wyroku śmieci zasądzonym przez Wyższy Sąd Krajowy w Poznaniu.

Dwa obwieszczenia (np. Fot. 4) informują też o wykonaniu wyroków śmierci na osobach sądzonych przez poznański Sąd Specjalny:

Tab. 2. Wykaz obwieszczeń informujących o wykonanym wyroku śmieci zasądzonym przez Sąd Specjalny w Poznaniu.

Kończąc, należy podkreślić, iż 77 osób figurujących na omawianych obwieszczeniach, to zaledwie ok. 15% osób, które zostały skazane na karę śmierci przez poznański Wyższy Sąd Krajowy. Dzięki dotychczasowym badaniom udało się ustalić nazwiska blisko 470 osób, które zginęły z wyroku tego sądu. Lista ta jest na bieżąco uzupełniania.

„Z Archiwum Instytutu Zachodniego” jest internetową serią wydawniczą Instytutu Zachodniego. W jej ramach prezentowane są dokumenty i materiały pochodzące z bogatego zasobu Archiwum II Wojny Światowej IZ.

Pobierz jako .pdf:  “Z Archiwum Instytutu Zachodniego”, nr 25/2020: “Okupacyjne obwieszczenia”