Materiały pamiątkowe
z Kongresu Polaków w Berlinie
W obliczu zaostrzających się działań antypolskich w Niemczech końca lat 30. XX w., władze Związku Polaków w Niemczech (ZPwN) postanowiły zamanifestować swoje znaczenie i liczebność zwołując I Kongres Polaków w Niemczech. W spotkaniu, które odbyło się 6 marca 1938 r. w reprezentacyjnym gmachu Theater des Volkes w Berlinie, wzięło udział ok. 5 tys. Polaków z całych Niemiec.
ZPwN powstał 27 sierpnia 1922 r. i stał się organizacją naczelną skupiającą istniejące już wcześniej organizacje regionalne, zrzeszające obywateli Niemiec narodowości polskiej. I Kongres był największym zjazdem, jaki odbył się pod auspicjami ZPwN, a jego uczestnicy wspominali oszałamiające wręcz wrażenie, jakie robił widok olbrzymiej rzeszy Polaków zgromadzonych w tym samym czasie w jednym miejscu. Część przybyłych delegatów nie zmieściła się w sali Theater des Volkes. Wobec atmosfery panującej wówczas
w Niemczech uzasadnione wydawały się obawy organizatorów związane z niezakłóconym przebiegiem spotkania. Kongres jednak przebiegł bez większych przeszkód, a jego najtrwalszym osiągnięciem stały się uchwalone na zakończenie „Prawdy Polaków”, stanowiące swoisty dekalog Polaków w Niemczech.
Fot. 1. Prawdy Polaków
Pretekstem do zwołania Kongresu była 15. rocznica powstania ZPwN. Sam proces przygotowania tak dużego przedsięwzięcia przebiegł niezwykle szybko i sprawnie. Pierwsze decyzje o zwołaniu Kongresu zapadły w grudniu 1937 r. W styczniu i lutym przeprowadzono przygotowania we wszystkich dzielnicach ZPwN, a nad całością prac związanych z organizacją czuwało powołane w styczniu Biuro Kongresowe, który tworzyli działacze ZPwN i działającej w ramach Związku Centrali Prasowej.
Fot. 2. Centrala Prasowa 1937 r. Na zdjęciu widoczni: Marian Kamil Dziewanowski, Edmund Kaczmarek, Ludomir Kapczyński, Edward Kmiecik, Edmund Osmańczyk, Wilhelm Poloczek
Głównym celem organizatorów Kongresu było zamanifestowanie obecności i liczebności ZPwN. W obliczu zagrożenia likwidacją Związku przez władze niemieckie, planowano jak najszerzej nagłośnić sytuację Polaków w Niemczech oraz działalność samego Związku, licząc na to, że wpływ na opinię publiczną powstrzyma zakusy rządzących. W związku z tym Centrala Prasowa przygotowała szereg materiałów, poczynając od plakietek i kart uczestnictwa przez informacje prasowe czy okolicznościowe wydawnictwa. Teczki z materiałami kongresowymi zostały przekazane uczestniczącym w spotkaniu dziennikarzom już na dworcu w Berlinie. Znajdowały się w nich egzemplarze okazowe polskich dzienników, broszury wydane z okazji Kongresu: „Polactwo walczące”, „Polskie Gimnazjum w Kwidzynie” oraz „Obrazki z życia Spółdzielni Polskich w Niemczech”, a także nuty i teksty związkowych pieśni oraz kongresowe materiały promocyjne – pocztówki, znaczki, chorągiewki i dodatki ilustrowane. Po zakończeniu Kongresu dziennikarze dodatkowo otrzymali Biuletyn Biura Kongresowego z tekstami przemówień, a wieczorem Biuro udostępniało chętnym zdjęcia z wydarzenia.
W archiwum Instytutu Zachodniego znajdują się materiały Przemysława Warmińskiego (sygn. IZ Dok. V-442), który uczestniczył w Kongresie jako „przyjaciel Centrali Prasowej”. Przemysław Warmiński nie był członkiem ZPwN, ale jego sympatykiem. Po zakończeniu kariery sportowej (sukcesy osiągał w tenisie ziemnym) został dziennikarzem i w latach 1937-1938 był berlińskim korespondentem polskiej prasy. Wśród materiałów przechowywanych
w archiwum Instytutu Zachodniego znajduje się księga w płóciennej oprawie, poświęcona Kongresowi, z wytłoczonymi na grzbiecie literami CP, co pozwala zakładać, że jest to materiał wewnętrzny Centrali Prasowej.
Fot. 3. Materiały Przemysława Warmińskiego
Fot. 4. Przemysław Warmiński
Do oprawy księgi przytwierdzony jest metalowy znaczek – plakietka kongresowa, wybity specjalnie na Kongres i rozdawany jego uczestnikom. Plakietka wykonana została według projektu Ludomira Kapczyńskiego i przedstawia Polaka trzymającego sztandar ze znakiem Rodła.
Fot. 5. Plakietka kongresowa
O tym, że materiały należały do P. Warmińskiego i o charakterze jego uczestnictwa w Kongresie, świadczy przymocowana na wewnętrznej stronie oprawy naklejka na walizkę, wydana specjalnie dla uczestników Kongresu. Naklejki te otrzymywali wszyscy biorący udział w Kongresie, co miało im ułatwiać rozpoznawanie się i nawiązywanie kontaktów miedzy sobą już w trakcie podróży.
Fot. 6. Naklejka na walizkę P. Warmińskiego
Ponieważ materiały Warmińskiego nie były przeznaczone dla dziennikarzy, ich zawartość różni się od materiałów kongresowych. Z okolicznościowych wydawnictw w poszycie znajdują się trzy numery „Polaka w Niemczech” z 1938 r., broszura „Polactwo Walczące” oraz „Przewodnik Kongresowy”.
32-stronicowy „Przewodnik Kongresowy” zawierał wszystkie najważniejsze informacje organizacyjne, takie jak program, topografia i spis niezbędnych telefonów. Co ciekawe, informacje organizacyjne zostały uzupełnione o sekcję „Jak sobie radzić w różnych wypadkach” informującą, co zrobić w sytuacjach nadzwyczajnych ‒ pobłądzenia, zgubienia rzeczy, choroby czy też instrukcję, jak korzystać z poczty czy telefonu.
Na podstawie materiałów dołączonych do pierwotnego poszytu można założyć, że księga miała charakter pamiątkowy. Wewnątrz znajdują się fotografie współpracowników P. Warmińskiego z Centrali Prasowej, ale także ich podpisy zebrane pod zdjęciem.
Fot. 7. Podpisy członków Centrali Prasowej
Wklejone do księgi zostały także druki ulotne – luźny afisz z przyjętymi na Kongresie „Prawdami Polaków” oraz karta uczestnictwa w Kongresie. Dzięki kartom uczestnictwa rozdanym wszystkim osobom uczestniczącym w spotkaniu i nadanym im numerom Biuro Kongresowe w każdej chwili dysponowało niezbędnymi informacjami, co pozwalało na szybkie zweryfikowanie, gdzie dana osoba jest zakwaterowana, skąd przybyła czy jest uczestnikiem czy gościem. Karty różniły się kolorami zależnie od dzielnicy, z której przybywali uczestnicy. Wstęp na salę obrad możliwy był wyłącznie za okazaniem karty.
Fot. 8. Karta uczestnictwa w Kongresie
Dla organizatorów bardzo ważnym aspektem był jak najszerszy rozgłos medialny tego wydarzenia. W porozumieniu ze stacją radiową Deutschlandsender, działającą w Berlinie, planowano nagranie całości obrad. Przedstawiciele niemieckiej rozgłośni sabotowali jednak nagrania, pojawiając się na Kongresie z dużym opóźnieniem, a następnie ogłaszając brak nagrania z powodu problemów technicznych. Całość obrad utrwalono za pomocą sprzętu rozstawionego nielegalnie przez organizatorów, a po tygodniu wydano pięciopłytowy album z nagraniami. Przebieg Kongresu został także szczegółowo opisany w specjalnym numerze „Polaka w Niemczech”, który ukazał się w kwietniu 1938 r. Na ponad 140 stronach oprócz tekstów przemówień, obszernej dokumentacji fotograficznej oraz szczegółowej kroniki działań organizacyjnych, zamieszczono w nim także korespondencję przesłaną z okazji Kongresu przez organizacje partnerskie czy współpracujące.
Fot. 9. Fragment rubryki “Życzenia nadesłane Ludowi Polskiemu w Niemczech na pierwszy Kongres” ze specjalnego numeru “Polaka w Niemczech”
Obrady otworzyło przemówienie prezesa ZPwN ks. dr. Bolesława Domańskiego „Polskość istotą duszy Polaka”, a zamknęło przemówienie sekretarza generalnego ZPwN dr. Jana Kaczmarka „Społeczne siły Polactwa”. Po jego wystąpieniu ogłoszono „Pięć Prawd Polaków”, które zostały przez uczestników przyjęte, a następnie rozpropagowane w prasie i radiu. W trakcie Kongresu prezesom pięciu dzielnic ZPwN przyznano Odznaki Wiary i Wytrwania, którymi później uhonorowano wszystkich członków organizacji z 15-letnim stażem.
Organizacja Kongresu Polaków w zagęszczającej się atmosferze politycznej była pewnym wyzwaniem. Manifestacja polskości w 1938 r. z jednej strony pozwoliła ZPwN zwrócić uwagę na pogarszającą się sytuację Polaków w Niemczech, z drugiej ‒ zwykłym jego członkom pokazała znaczenie i wielkość Związku. Jednocześnie na arenie międzynarodowej zgoda na tak wielką manifestację w centrum Berlina posłużyła Niemcom za dowód liberalnej polityki wobec mniejszości. Po wybuchu II wojny światowej działacze ZPwN stali się jednym z pierwszych celów prześladowań Gestapo. 7 września 1939 r. działalność ZPwN została zawieszona, a w lutym 1940 r. Związek uległ likwidacji.
„Z Archiwum Instytutu Zachodniego” jest internetową serią wydawniczą Instytutu Zachodniego. W jej ramach prezentowane są dokumenty i materiały pochodzące z bogatego zasobu Archiwum II Wojny Światowej IZ.
Pobierz jako .pdf: “Z Archiwum Instytutu Zachodniego”, nr 35/2022: Materiały pamiątkowe Kongresu Polaków w Berlinie.
