(Sygnatura IZ Dok. II, 497 pozycji inwentarzowych)
Dział II archiwum zawdzięcza swoje powstanie inicjatywie dwóch profesorów Uniwersytetu Poznańskiego. Pierwszy z nich Władysław Rusiński rozpisał w 1946 r. konkurs na wspomnienia dotyczące pracy i życia Polaków podczas niemieckiej okupacji. Natomiast Jan Rutkowski, kierownik Zakładu Historii Gospodarczej Uniwersytetu Poznańskiego, przygotował specjalną instrukcję dla piszących pamiętniki, która została wydana i rozpowszechniona przez Instytut Zachodni. Napisane na jej podstawie wspomnienia (w liczbie 192) stanowią największy zbiór tego działu archiwum.
Na wskazanie zasługują też niewielki liczbowo ale wartościowy zbiór pamiętników chłopów mazurskich spisanych w 1947 r. według ankiety opracowanej w Instytucie Mazurskim w Olsztynie. Są w nich informacje o tradycjach rodzinnych, obyczajach, stosunku Niemców i władz niemieckich do Polaków oraz sytuacji bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej. Cały zbiór uzupełniają kolejne 122 wspomnienia z lat 1939-1945 pisane w latach 1947/1948 przez studentów wyższych uczelni w całej Polsce.
Również w 1946 roku w Sekcji dokumentacyjnej IZ opracowano własną ankietę pt. niemiecka polityka narodowościowa w latach okupacji niemieckiej 1939-1945, dla piszących wspomnienie dotyczące tej problematyki. Dzięki tej inicjatywie pozyskano 33 cenne relacje.
Wszystkie wskazane wyżej pamiętniki, wspomnienia i relacje pisane w latach 1946-1948, a więc na krótko po doznanych przeżyciach, co niewątpliwie miało wpływ na ich wartość źródłową.
Przydatne dla prowadzonych badań okazały się też przesłane na konkurs ogłoszony 2004 roku przez „Gazetę Poznańską" wspomnienia i relacje ( w liczbie 65) mieszkańców Poznania i Wielkopolski, wysiedlonych w latach II wojny światowej do Generalnego Gubernatorstwa.
W tym dziale Archiwum, liczącym prawie pięćset pozycji inwentarzowych do szczególnie cennych należą również pamiętniki i wspomnienia dotyczące działań wojennych w 1939 i 1945 roku, dyskryminacji oraz eksterminacji Polaków i Żydów (aresztowań, egzekucji, osadzania w więzieniach, obozach koncentracyjnych, gettach, wpisywania na niemiecką listę narodową, wywózek na roboty przymusowe). Osobną grupę stanowią relacje zawierające informacje o działalności niepodległościowej członków organizacji konspiracyjnych w Wielkopolsce i na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Ponadto o konspiracyjnym życiu kulturalnym w Poznaniu i w Wielkopolsce oraz tajnym nauczaniu. Większość z tej grupy relacji została spisana w latach 60. ubiegłego wieku.
Pobierz .pdf: Inwentarz zbiorów archiwalnych - Dział II - Pamiętniki i wspomnienia
