Historia Archiwum
Kiedy w drugiej połowie 1946 r. zdecydowano o utworzeniu Archiwum założono, że jego zadaniem nie będzie gromadzenie dokumentów, gdyż do tej funkcji są powołane inne instytucje. W zamyśle twórcy archiwum Profesora Karola Mariana Pospieszalskiego miało ono stanowić podręczny zbiór materiałów powstały z uwierzytelnionych odpisów dokumentów.
Ale zabezpieczano też pozyskane w latach 1945-1948 oryginalne dokumenty niemieckie i fotografie. Dzięki bowiem inicjatywie Profesora w tych pierwszych, powojennych latach przekazywano do Instytutu dokumenty, wytworzone przez różne instytucje niemieckiej administracji, znajdowane w obiektach, w których w latach 1939-1945 miały swoje siedziby. Ponadto tego rodzaju materiały czy fotografie porzucane były w opuszczanych w 1945 r. przez Niemców mieszkaniach prywatnych.
Także w kolejnych latach zbiory Instytutu wzbogacane były przez osoby prywatne, które w formie darowizny przekazywały do Archiwum cenne dokumenty, materiały, czasopisma oraz fotografie. Ponadto zasoby Archiwum były i są uzupełniane materiałami zbieranymi dla potrzeb prowadzonych w Instytucie prac badawczych. I tak dla dziejów wielkopolskiej konspiracji, w tym tajnego nauczania i działalności kulturalnej, została zebrana przez Profesora Edwarda Serwańskiego obszerna dokumentacja w postaci relacji oraz zeznań świadków.
Szczególnie ważne dla badań dotyczących zbrodni niemieckich popełnionych jesienią 1939 r. na Pomorzu Gdańskim są przekazane do Archiwum zeznania świadków zebrane w latach 60. ubiegłego wieku przez dr Barbarę Bojarską. Bogaty materiał w postaci dokumentów oraz cennej korespondencji powstał w latach 70. podczas badań prowadzonych przez Profesora Edwarda Serwańskiego oraz Profesor Marię Rutowską wspólnie z Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce nad stratami polskiej inteligencji w latach II wojny światowej.
Podobnie przekazane zostały do Archiwum dokumenty i inne materiały archiwalne zgromadzone podczas prowadzonych badań nad stratami materialnymi Poznania, wysiedleń ludności polskiej do Generalnego Gubernatorstwa oraz w części dotyczące wielkopolskiej konspiracji niepodległościowej w latach II wojny światowej. W 1991 r. ten obszerny zbiór dokumentów, materiałów archiwalnych i fotografii, liczący około 3750 pozycji inwentarzowych oraz 7000 zdjęć otrzymał oficjalną nazwę Archiwum II Wojny Światowej.
Zbiory archiwalne Instytutu Zachodniego są unikalne nie tylko w skali Polski. Stan zachowania części dokumentów i czasopism nie pozwalał jednak na ich pełne udostępnianie zgodne z zapotrzebowaniem. W tej sytuacji podjęto starania o pozyskanie środków finansowych na digitalizację całości zbiorów Archiwum. W 2011 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach „Narodowego Program Rozwoju Humanistyki” przyznało dotację na digitalizację oraz nowe opracowanie całości zbiorów Archiwum II Wojny Światowej. Projekt ten został zrealizowany w latach 2011-2015 pod kierunkiem Profesor Marii Rutowskiej.
Badania nad II wojną światową w Instytucie Zachodnim
Badania dziejów II wojny światowej oraz okupacji niemieckiej w Polsce rozpoczęto w Instytucie Zachodnim zaraz po zakończeniu działań wojennych w czerwcu 1945 roku. Pierwsze prace badawcze miały głównie na celu dostarczenie dokumentów i materiałów dla prowadzonych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym procesów przeciwko niemieckim zbrodniarzom wojennym. Ponadto przygotowanie opinii rzeczoznawczych dla polskich sądów powszechnych w procesach rehabilitacyjnych osób zapisanych na niemiecką listę narodowościową. Postanowiono wtedy, w ramach prac publikowanych przez Instytut, utworzyć dwie serie wydawnicze: pierwszą pod nazwą „Badania nad okupacją niemiecką w Polsce”; drugą pod nazwą „Documenta Occupationis Teutonicae” dla publikowania i komentowania dokumentów niemieckich.
Trudno przecenić naukowe, a także polityczne znaczenie tych prac – wystarczy wspomnieć, że dwa pierwsze tomy „Documenta Occupationis”, opracowane przez pracowników Instytutu Zachodniego, zawierające dowody bezprawia i zbrodni dokonanych na narodzie polskim, włączono do akt procesowych Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze. Problematyka okupacji niemieckiej w Polsce, będąca tak bardzo bolesnym i tragicznym doświadczeniem dla Polaków spowodowała, że stała się ona jednym z najważniejszych zagadnień podejmowanych w Instytucie Zachodnim. Tematyką lat wojny i okupacji 1939-1945 zajmowało się grono wybitnych prawników – Karol Marian Pospieszalski, Alfons Klafkowski, Edward Serwański oraz historyków – Barbara Bojarska, Maria Rutowska, Jerzy Marczewski oraz Marian Woźniak.
Ogromny wysiłek badawczy zespołu Instytutu Zachodniego zaowocował dziesiątkami publikacji: monografii, prac zbiorowych i artykułów naukowych. Pisano o eksterminacji polskiej inteligencji i ludzi Kościoła katolickiego, eliminacji grup nauczycieli, przedstawicieli świata kultury i nauki. Charakteryzowano prześladowania Polaków w Kraju Warty i na ziemiach wcielonych do III Rzeszy, opisywano, jak funkcjonował tam hitlerowski system okupacyjny. Odkrywano i opisywano aspekty zbrodniczej polityki Niemiec wobec narodu polskiego na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy, słabiej obecnej w powszechnej świadomości Polaków, zdominowanej wiedzą o Generalnym Gubernatorstwie.
Tematyka okupacyjna – mimo upływu lat i podejmowania nowych wyzwań naukowych – nadal stanowi przedmiot badawczego zainteresowania w Instytucie Zachodnim. Gromadzone zaś przez lata dokumenty, materiały archiwalne, fotografie, czasopisma, wreszcie osobiste zapiski doświadczonych wojną i okupacją Polaków doprowadziły do powstania unikatowego zbioru – Archiwum II Wojny Światowej.