Badania Instytutu Zachodniego na temat Ziem Zachodnich i Północnych

W 1945 r. Polska odrodziła się jako państwo nie tylko o nowym obliczu politycznym, ale także terytorialnym. W granicach Polski znalazły się wschodnie prowincje Niemiec. Ziemie Zachodnie i Północne (ZZiP) początkowo nazywano Ziemiami „Postulowanymi”, „Piastowskimi”, „Nowymi”, a później Ziemiami Odzyskanymi.

Po zakończeniu II wojny światowej większość społeczeństwa polskiego zdawała sobie sprawę, że przyznanie tych ziem oraz przesunięcie granic państwa o 200-300 km na zachód wynikało z potrzeby dokonania rekompensaty terytorialnej za utratę Kresów Wschodnich. Polska utraciła ogółem 76 861 km2 terytorium, czyli ponad 20%, oddając 179 649 km2 na rzecz ZSRR (co stanowiło 46% przedwojennego terytorium), a uzyskując 103 788 km2 kosztem Niemiec (stanowiło to 33% obszaru państwa w nowej postaci).

Jednym z głównych zadań Instytutu Zachodniego (IZ) było danie „społeczeństwu polskiemu niezbędnego materiału uczciwie informującego o dawnej polskości ziem obecnie odzyskanych”. Pierwszą publikacją IZ wydaną wiosną 1945 r. była praca Marii Kiełczewskiej i Andrzeja Grodka pt. Odra-Nisa, najlepsza granica Polski. Postulowano także, aby granica polsko-niemiecka przebiegała na wschód od rzeki Odry.  Pracownicy IZ włączyli się aktywnie w uregulowanie  polskich nazw miejscowych (miejscowości, rzek, jezior, itp.) na ZZiP – praca ks. kan. Stanisława Kozierowskiego pt. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny zachodniej. Przystąpiono do wydawania, zakrojonej na szeroką skalę, serii publikacji poświęconych poszczególnym regionom ZZiP, która nosiła nazwę „Ziemie Staropolski”.  

Nowym impulsem do badań nad ZZiP w IZ były przemiany polityczne z 1956 r. Przystąpiono wówczas do socjologicznych badań terenowych nad różnymi aspektami przemian społecznych na Ziemi Lubuskiej oraz na innych obszarach ZZiP. Badacze skupieni wokół IZ byli współtwórcami socjologii Ziem Zachodnich.

Od 1957 r. rozpoczęto wydawanie renomowanej serii wydawniczej pt. „Ziemie Zachodnie – studia i materiały”. Dotychczas ukazało się 26 publikacji, których autorami byli tacy badacze, jak: Stefan Nowakowski, Zygmunt Dulczewski, Andrzej Kwilecki, Władysław Markiewicz, Piotr Rybicki, Kazimierz Żygulski, Andrzej Sakson.

Innym ważnym przedsięwzięciem naukowym socjologów pracujących w IZ, które przyniosło im uznanie w kraju i za granicą, były zorganizowane w latach 1956, 1966 i 1970 konkursy na pamiętniki mieszkańców ZZiP. Materiały z tych konkursów zostały opublikowane w różnych wydawnictwach, uzyskując liczne nagrody.

Wielka zmiana społeczno-ustrojowa, jaka dokonała się po 1989 r., w istotny sposób wpłynęła na swoisty „renesans” zainteresowań nad ZZiP w IZ. Podjęto badania na pograniczu polsko-niemieckim i polsko-rosyjskim (Obwód Kaliningradzki), nad problemami ludności rodzimej (Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy), mniejszością niemiecką, „odzyskanymi miastami” po byłych bazach wojskowych Armii Radzieckiej/Rosyjskiej, niemieckim dziedzictwem kulturowym, niemieckimi postulatami w sprawie rewindykacji majątkowych, nowym polskim osadnictwem w Niemczech Wschodnich, przemianami tożsamości lokalnej i regionalnej, specyfiką i mitologią ZZiP itp. Ważnym forum  myśli zachodniej oraz prezentacji badań nad przemianami społecznymi na ZZiP stało się czasopismo „Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tożsamość społeczności na Ziemiach Zachodnich i Północnych”.

 

Od 2017 r. Instytut Zachodni jest członkiem konsorcjum Sieci Ziem Zachodnich i Północnych finansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wspólnie z naszymi partnerami z Sieci (Instytut Północny im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, Instytut Śląski, Muzeum Narodowe w Szczecinie – Centrum Dialogu Przełomy oraz Centrum Historii Zajezdnia) Instytut Zachodni organizuje konferencje, wystawy, a także realizuje program badawczy oraz gości stypendystów w ramach programu rezydencji naukowych.

Działania Sieci koncentrują się na próbie opowiedzenia o powojennych dziejach ziem przyłączonych do Polski w 1945 r. w sposób, który wypełniłby lukę pomiędzy anachronicznym udowadnianiem odwiecznej polskości tych ziem, określanych wówczas jako odzyskane, a nadmierną ekspozycją ich niemieckości. Osią kształtowania tej złożonej i wieloaspektowej opowieści jest tu zatem niekwestionowany fenomen odbudowy Ziem Zachodnich i Północnych ze zniszczeń wojennych oraz budowa nowych struktur państwowych i społecznych.